Minggu, 09 Februari 2020

TRATADU FRONTEIRA MARITIMA FÓ BENEFISIU BARAK LIU BA AUSTRALIA

FRETILIN vota contra tratadu fronteira marítima tamba tratadu fronteita marítima ne’ebé Parlamentu Nasionál aprova dadauk ne’e loke dalan ona ba ita atu fahe ita nia rekursu ho gratuita ba ita nia viziñu. 
Tratadu ida ne’e mós entrega ita nia soberania balu ba Australia atu halo jestaun ba ita nia rikusoin iha ita nia rai laran. Tamba ne’eduni, kontrariu ho retórika sira ne’ebé dehan katak ho fronteira marítima ne’e ita manan soberania kompleta, tratadu ida ne’e fo poder atu hola desizaun ba Australia no fo 30% husi ita nia rikusoin iha Greater Sunrise ba Australia.
Afinál, tratadu ida ne’e define ita nia fronteira ka define fahe ita nia rikusoin ho Australia?
Bankada FRETILIN kestiona kontiudu balu husi Tratadu Fronteira Marítima ne’ebé inklui ona fahe rekursu ho Australia. Bankada FRETILIN hakarak mós kestiona tamba sa mak tratadu la inklui kedas katak kadoras ka pipeline atu mai Timor-Leste. Se Tratadu Fronteira Marítima ne’e define katak kampu Greater Sunrise tomak iha Timor-Leste nia fronteira laran, tamba sá mak Tratadu ida ne’e inklui ona partilla rekursu sira?
Tratadu Fronteira Marítima hatuur katak se pipeline mai Timor-Leste ita sei fahe rekursu 30% ba Australia husi Greater Sunrise. La’os ida ne’e deit, Tratadu ne’e mós fo poder ba Australia atu hamutuk ho ita deside kona-ba oinsa atu dezenvolve kampu greater sunrise. Ho liafuan seluk, se Australia la aseita ho planu dezenvolvimentu ba kampu greater sunrise, ita labele dezenvolve. Ida ne’e signifika ita fo ita nia rekursu 30% gratis ba Australia, no ita fo ita nia soberania gratis ba Australia atu deside kona-ba ita nia rikusoin.
La’os ida ne’e deit, maske se ita ho Indonesia define tiha ona ita nia fronteira marítima mós Australia sei kontinua hetan 30% husi ita nia rikusoin no sei kontinua hola desizaun kona-ba dezenvolvimentu ba ita nia rikusoin to’o mina ho gas iha kampu greater sunrise ne’e maran. Ida ne’e signifika katak enkuantu mina ho gas sei iha, Australia sei kontinua simu 30% no sei kontinua iha poder ba halo desizaun.
Ita fahe rekursu, ita fo’o poder ba rai seluk atu iha direitu ba halo desizaun, maibé risku ba investimentu, no atu harii no halo manutensaun, ita nian tomak, Timor-Leste nian tomak.
Kestaun seluk ne’ebé FRETILIN foti, maibé la hetan explikasaun, maka se inklui ona partilla rekursus, tamba sá mak la inklui kedas katak pipeline ka kadoras tenki mai Timor-Leste mas agora ita sosa fali pipeline?
Ita hare mós ba konteudu tratadu ne’e, ita hare katak planu dezenvolvimentu ba kampu Greater Sunrise sei halo husi konsorsiu kontratante (nebe’e agora dadaun Timor Gap, Woodside ho Osaka). Planu dezenvolvimentu ida ne’e sei hatama ba Autoridadi
Dezignada nebe’e kompostu husi membru 3 (2 husi Timor-Leste no 1 husi Australia). Mesmo ke ita iha membru barak liu, desizaun sira hotu so bele foti liu husi konsensu. Ne katak ita fo poder ba Australia atu bele desidi kona ba rikusoin Timor-Leste nian. Bainhira autoridade designada laiha konsensu, entao planu sei pasa ba Konselhu Supervizaun ne'ebé kompozisaun atu hanesan ho Autoridade (2 husi Timor-Leste no 1 husi Australia) no ho prinsipiu konsensu mós. Kazu Konsellu Supervizaun la hetan mós konsensu, entaun kontratante bele hatama fali ba Komité Rezolusaun Litijiu, kompostu husi nain 3 (1 Timor-Leste, 1 Australia, 1 independente). Ida ne’e hatudu katak ita tama ba rede ida ne'ebé la garanti ita nia soberania tamba rai seluk iha mós poder atu deside kona ba ita nia rikusoin no dezenvolvimentu nebe’e lolós ita rasik mak sai nain hodi deside.
Tamba razaun hirak ne’e duni mak FRETILIN husu se Tratadu ida ita ratifika ne’e Tratado Fronteira Maritima ka Tratadu ida atu fahe rikusoin ho Australia? Maibé, loron hirak ne’e governu la fo esplikasaun ne’ebé klaru ba pergunta sira ne’ebé bankada FRETILIN hato’o.
Durante debate lei sira ne’ebé governu lori mai, maluk deputadu balu no reprezentante governu nian mós koalia kona-ba tratadu CMATS, duun katak CMATS ne’e piñor Timor-Leste nia fronteira marítima ba Australia.
Bankada FRETILIN hakarak atu aproveita oportunidade ida ne’e esplika no klarifika kona-ba deklarasaun falsu dehan CMATS ne’e piñor fronteira marítima. Deklarasaun falsu ne’e hanesan polítika obskurantizmu ka politik pembodohan publik husi ema balun ne'ebé buka atu lohi povu.
Tamba sa?
Artigu 12 Tratadu CMATS kona-ba periodu CMATS nian hatete katak Australia ka Timor-Leste bele termina mesak tratadu CMATS se planu dezenvolvimentu ba Greater Sunrise la aprovadu tinan 6 depois-de tratadu CMATS tama en vigor (pontu a) ka se tinan 10 depois-de tratadu CMATS tama en vigor laiha atividades produsaun mina no gas iha kampu Greater Gunrise (pontu b).
Xavi iha ne’e mak parte ida, Timor-Leste ka Australia, bele deklara CMATS termina ka hakotu unilateralmente. No Artigu ida ne’e duni mak fo dalan ba governu Timor-Leste hodi termina ka hakotu tratadu CMATS iha tinan 2017 la presiza konkordansia husi Australia. Nune’e mak loke dalan ba negosiasaun fronteira marítima ho Australia liu husi Komisaun Konsiliasaun ONU nian.
Hakarak mós agradece Sr Xanana tamba rekoñese katak akordu sira uluk, inklui CMATS laiha sala no loke dalan atu halo negosiasaun no tratadu.
Entretantu, Tratadu Fronteira Marítima ne’ebé mak ita ratifika dadauk ne’e iha Artigu 11º alinea 1. La fo’o dalan ba Timor-Leste ka Australia atu renunsia, suspende ka dada an husi tratadu ida ne’e unilateralmente. Ne’e signifika katak se loron ruma, hafoin ratifikasaun, mak Governu Timor-Leste hanoin katak fronteira marítima ne’e la justu ka fo benefisiu barak liu ba Australia, ita laiha direitu atu renunsia, suspende ka dada an husi tratadu ida ne’e unilateralmente.
Artigu 11 alinea 2 husi Tratadu Fronteira Marítima ne’e hatuur katak tratadu ida ne’e so bele deit sofre alterasaun, maibé ne’e mós tenki iha konkordansia husi parte rua. Signifika, se Timor-Leste hare katak iha parte ruma husi tratadu ida ne’e ka ninia annexu ruma presiza altera karik, Australia tenki aseita uluk lai mak bele altera. Se Australia la aseita, tratadu ida ne’e labele altera.
Bankada FRETILIN hakarak atu aproveita mós oportunidade ida ne’e hodi klarifika polítika konfuzaun ka pembodohan publik ne’ebé mak durante ne’e la’o iha ita nia rain kona-ba tratadu fronteira marítima ne’e; kestaun soberania.
Soberania nu’udár “afirmasaun ba autoridade polítika ne’ebé as liu iha prosesu hola no ezekuta desizaun polítika sira. Iha sistema internasionál, soberania signifika afirmasaun Estadu sira nian ba governasaun kompleta” - katak governasaun ida livre husi intervensaun ka ‘tau kanuru tohar’ husi ema ka rai seluk.
Maluk AMP sira durante ne’e reklama katak ho delimitasaun fronteira marítima ne’e ita manan ona ita nia soberania kompleta. Bankada FRETILIN hakarak husu, ho rekursu ne’ebé ita sei fahe ba ita nia viziñu Australia no poder atu hola desizaun ba governasaun rikusoin iha ita nia fronteira laran ne’ebé mak ita entrega gratis no boot ba Australia liu husi tratadu fronteira marítima ne’e, soberania ida oinsa lós mak ita bo’ot sira koalia ne’e? Halo nusa mak ita bele hatete katak ita nia soberania kompletu se liu husi Tratadu ida ne’e ita fo poder ba rai seluk atu foti mós desizaun kona-ba ita nia rai nia rikusoin.
Povu doben Buibere no maubere sira hotu,
Husi inisiu kedas, wainhira ita nia fundador sira hanoin kona-ba ita nia independensia, FRETILIN sempre hakarak no defende independensia no soberania ne’ebé mak kompleta no totál. Prinsipiu ida ne’e duni mak lori FRETILIN ba lidera funu naruk ida hasoru okupasaun no ida ne’e duni mak FRETILIN kontinua defende husi kedas loron ita restaura ita nia independensia.
FRETILIN defende katak ita tenki iha fronteira terrestre, marítima no aeria ho ita nia viziñu sira hotu. Maibé la’os fronteira ne’ebé mak seidauk kompleta hanesan ida ne’ebé parlamentu ratifika dadauk ne’e.
Tamba prosesu ba ratifikasaun tratadu fronteita marítima ne’e nakonu ho dúvidas barbarak no laiha klarifikasaun ne’ebé mak naton kona-ba dúvida sira ne’e, laiha espasu ba diálogu no konsulta ho sosiedade no hare mós katak tratadu fronteira marítima ne’e sei entrega hela rikusoin no soberania Timor-Leste nian ba Australia, mak Bankada FRETILIN vota kontra pakote lejislasaun tomak ba ratifikasaun tratadu fronteira marítima ho Australia, inklui mós rezolusaun ba Tratado ne’e.
FRETILIN la kontra fronteira marítima, FRETILIN defende fronteira marítima tuir median line ka liña mediana. FRETILIN vota kontra fahe rekursu ho entrega soberania ne’ebé inklui kedas ona iha tratadu ida ne’e.
Atu ramata, FRETILIN hakarak dala ida tan fo hanoin katak dalan úniku atu hare ba asuntu importante sira hanesan fronteira marítima no kestoins importante ba interese nasaun no povu nian, mak diálogu. Mesmu ke maluk deputadu sira husi AMP alérjiku oituan ba lia fuan ida ne’e, laiha dalan seluk.
FRETILIN deklara dala ida tan katak ami kontinua loke an ba diálogu ho entidade hotu iha Timor-Leste atu buka solusaun ba problema Estadu no Povu nian.
Lutar Para Vencer!
Vencer para Libertar!
Ba Timor-Leste Ida Buras Liu!



Tidak ada komentar:

Posting Komentar