Uluk Sr. Xanana Gusmão ho nia partidu akuza katak, Sekretariu Geral FRETILIN Mari Alkatiri mak peñor soberania Timor-Leste ba Australia maibé akordu antigu ne’ebé primeiru Governu halo mais estrangesia tanba to’o akordu ne’e mate Australia seidauk foti mina litru ida husi Greater Sunrise.
Ohin loron dehan katak fronteira maritima ne’e Timor-Leste nian, Sunrise Timor-Leste nian maibé tanba samak ba intrega fali 30% ba Australia?. Tratadu ne’ebé mak Parlamentu Nasional ratifilka ne’e kona-ba fronteira maritima tanba saida intrega fali 30% ba Australia depois Australia sei iha poder juridisaun atu deside destinu esplorasaun Greater Sunrise.
“Sunrise ita nian nusa mak Australia bele deside, ezenplu uma ne’e ita nian, ita fó kuatru rua ba Australia, kuandu ita nia baiñaka mai, ita sei husu fali ba Australia bele ka labele ( simu ita nia bainaka?,”
Se Timor-Leste fó tiha 30% ba Australia tuir lolos Australia mak kumpri responsablidade atu halo kadoras ne’e mai to’o Timor-Leste, agora lae, Timor-Leste fó tiha 30% gratis ba Australia depois hasai tan $650 milloens husi fundu minarai, para atu sosa fali partisipasaun shell ho conocophilips nian, para Timor-Leste bele atinji 56% iha konsorsiu.
Timor-Leste agora hetan ona konsorsiu 56%, kompaiña Statal Timor Gap nia partisipasaun boot liu iha konsorsiu, ne’e signifika saida? Signifika Timor-Leste asumi risku tomak, risku saida? Tanba kanu (kadoras) ne’e atu mai too Timor-Leste tasi ne’e klean metru 3000.
“Iha konsorsiu ne’e ita iha 56% , partisipasaun ne’ebé boot maibé Timor Gap selu fali kompaiña seluk mak atu halo, ita mesak mak selu, ita mesak deit mak tenki kontrata kompaiña seluk mak atu mai harii ita bolu fabrika minarai no gas, ita mak selu laiha tan ema seluk mak selu. Australia la lakon buat ida , minarai sai husi rai okos antes mai iha Timor-Leste sira foti 30% sira la selu tan buat ida, la kolen,”
Timor-Leste iha direitu 70% ne’e , Timor-Leste tenki halo buat sira ne’e hotu, Timor-Leste mak selu mesak too tan $20 billoens para dada kadoras mai. Maibé Greater Sunrise bele fó reseita $50 billoens, Timor-Leste para iha ne’ebe?
“Ita mehi buat ida realidade buat seluk, ita dehan ita iha direitu 100% ba mina Sunrise atu mai, ita mos iha dereitu atu lori kadoras mai Timor, mai Beaçu (depois) 30% ita fó ba Australia para Timor-Leste atu lori kadoras mai Timor-Leste, maibé ida ne’e la akontese, tanba fó tiha 30% ba Australia , Timor-Leste seidauk manan nafatin direitu kadoras mai Timor-Leste, tenki sosa fali, hasai fali osan husi fundu minarai $650 milloens hodi sosa kadoras,”.
Wainhira ita sosa partisipasaun sira Shell ho Conocophilips, besi tua sira tasi laran ita iha direitu 56% maioria asoens, entaun ita mos sei asumi risku hothotu. Saida mak risku kadoras ne’e mai liu husi tasi okos, ramelau ne’e ba leten, kadoras ne’e as hanesan ramelau mais ba karaik (klean), klean atu hanesan ramelau nia as tun ba be okos, tanba ne’e bele iha problema ho kadoras ne’e, ita mesak sei asumi risku ne’e.
Siginifika saida? kadoras ne’e at laos haruka hadia deit, kuandu kadoras ne’e rebenta karik mina ne’e hafoer tasi tomak ne’e problema ambiental, ne’e ita konflitu fali ho ita nia vizinhu sira, ida ne’e ita mak tenki rejolve problema sira ne’e hotu.
Tanba saida mak ita dehan ita nia direitu ita tenki asumi risku tomak, ita tenki sosa tan direitu ida ne’e, depois ita tenki fo tan 30% ba Australia, halo nusa mak ita tratadu ida fronteira maritima, ita ba fahe malu rikusoin.
Fahe malu rikusoin ne’e akordu administrativu de karakter ekonomiku no finanseiru, Tratadu fronteira maritima ne’e akordu politiku no direitu internasional (UNCLOS) tau hamutuk fatin ida tanba saida? Ne’e ita kahur demais ona.
Tidak ada komentar:
Posting Komentar