Rabu, 19 Februari 2020

GOVERNU TENKI IHA POLITÍKA BA ARTEMARCIAS

Artemarciais  hola parte politíka desportu nasional tanba ne’e, wainhira Governu revoga nia rejulusaun ne’ebé antes ne’e suspende aktividade artemarciais , Governu tenki iha politíka ida atu bele dezenvolve  hodi kontribui ba dezenvolvimentu nasional, liu husi desportu.


Deputadu Bankada FRETILIN, Joaquim do Santos Boraluli hatete, kuandu Governu anula ona nia rejulusaun ida uluk, entaun artemaciais iha oportunidade atu konsulida  an, tanba Timor-Leste nudar estadu de direitu demokratiku, sidadaun hothotu bele ejerse nia direitu tuir konstituisaun garante mais importante ejerse tuir lei haruka.

Joaquim dehan, lei bandu hahalok balun maibé lei mos proteze hahalok balun ne’ebé la viola konstituisaun. Importante Governu tenki halo politíka ida ne’ebé bele produs efetu positivu ba sosiedade Timor-Leste.

Bankada FRETILIN iha Parlamentu Nasional, Joaquim dehan, halo hela esforsu atu perpara esbosu lei ida konaba arte marciais.

Maske persiza lori tempu atu bele konklui esbosu lei ida, maibé importante atu Timor-Leste iha lei ida koalia kona-ba artemarciais.


Minggu, 16 Februari 2020

INVESTOR LABELE MAI LOKE KIOS


Membru Parlamentu Nasional husi Bankada FRETILIN, Deputadu Mandati Dias Ximenes hatete, investor sira husi liur mai investe labele mai loke kios ne’ebé tuir lolos Timor-oan sira bele halo.

“Ita nia lei de investimentu, ita konkorda maibé atu mai investe laos atu halo kios, laos atu mai sosa tan fali rai, depois duni ita nia populasaun ita nia sidadaun sira tun saé,” dehan Mandati iha Plenaria PN 17 Febereiru 2020.

Ema Estranjeiru, tuir Mandati katak, dala barak sira mai uza Timor-oan hodi sosa rai maske konstituisaun RDTL bandu ema estranjeiru sai nain ba rai iha Timor-Leste.

Ema estranjeiru sira uza  frakeza ekonomia depois sira aproveita Timor –oan hodi sosa rai bobot iha Timor-Leste.

“Fatin baun uluk ita bolu hudi laran agora sai fali ona xina laran, tanba ida ne’e, hau husu Governu, liliu imigrasaun kontrola ona buat ne’e,” dehan Mandati.

Agora dele iha vantagen ekonomia ba Timor-oan sira ne’ebé ema estranjeiru sira uza dadaun maibé, Mandati dehan,  sei iha dezvantagen ba Estadu iha tempu oin mai.

“Sira mai sosa rai hanesan ne’e aban bainrua ita rai nain sae tiha fali ba foho leten, (estranjeiru mak okupa fali kapitál,” dehan Mandati.


Baskolante Husi Uatucarabau Bakufila Ema Nain 4 Grave




Asidenti  Karreta Baskolante ho Matrikula A.50719 baku fila iha area Suku Bukoli, Postu Administrativu Baucau, Municipiu Baukau oras 5;15 dader, loron 17 Febereiru 2020.
Dezastre la rejultadu ema mate maibé ema nain hat (4) grave  no evakua ona ba Ospital Referal Baukau.
Baskolante ne’e  tula familia ida husi Suku Wani-Uma, Postu Administrativu Uatucarabau, Municipiu Viqueque atu mai Dili.


Selasa, 11 Februari 2020

CNRT Defende Ema Nain 6 Hodi Sakrifika Povu No Estadu


Partidu Conselhu Nacional Rekontruksaun Timorense (CNRT) defende liu ema nain nen (6)  ne’ebé seidauk simu posse hodi sakrifika Povu no Estadu Timor –Leste.

Timor-Leste oras né dadaun moris ho orsamentu doudecimo tanba CNRT xumba Orsamentu Geral Estadu 2020 ho razaun Presidenti Repúblika la fó posse ba ema nain 6.

Se CNRT defende interese Estadu no defende Povu , ema nain 6 né nia dignidade la às liu interese Estadu no Povu, ema nain 6 nia dignidade la boot liu ema rihun 200 resin nebé fó àn ba mate ba liberta patria ida né.

VIII Governu CNRT mak forma, ikus mai nia rasik mak tenki baku mate Governu tanba deit ema nain 6 né, seraque sira nia interese boot liu interese Estadu nian, sira nia dignidade boot Povu nia dignidade?

Tanba deit ema nain 6 né, CNRT hakarak ba fali EA!

Husi ema nain sia, nebe seidauk simu posse, nain rua husi KHUNTO sira prontu troka sira nia ema embora KHUNTO partidu foun.

CNRT nia kandidatura ba Ministeriu Planiamentu Investimentu Estratejiku/MPIA , Ministeriu Rekrusu Naturais/MRN/Sekretariu Estadu Floresta, Presidenti Repúblika dekreta atu fó posse maibé sira mak lakohi ba simu posse.

Entertantu CNRT nia kandidatura ba Ministru Finansas, Sr. Helder Lopes, Ministru Statal Tomas Cabral, Ministru Saude Sergio Lobo Ministru Antigu Kombatentes Luta Libertasaun Nasional Sr. Virgilio Smith, Ministru Turismu Comerciu Industrial Sr. Kalbuadi Lay ho Vice Ministru Turismu Comerciu Industria Rigoberto mak la simu posse maibé sira hanesan assesor ho salariu boot liu Presidenti Repúblika mos ladiak nafatin.

Maibé CNRT hanoin katak ema nain 6 né nia dignidade boot liu Estadu no Povu ida né, ema nain 6 nia valor boot liu ema rihun 200 resin mate ba ukun rasik àn tanba nemak Xumba OGE 2020.


Figura Eminente G7+ ba Hakilar iha Mundu Konaba Dialogu iha Rai Laran , Xanana Ignora Dialogu


Vice Prezidenti Bankada FRETILIN Deputadu Francisco Miranda Branco hatan ba deklarasaun Bankada CNRT iha Parlamentu Nasional loron 11 Febereiru 2020 katak, halo akuzasaun falsa hasoru Prezidenti Partidu CNRT Xanana Gusmão hatudu politíka mafé tanba la partisipa iha dialogu lider jerasaun tuan sira ne’ebé konvoka husi Prezidenti Repúblika Dr. Francisco Guterres Lú-Olo iha loron 10 Febereiru 2020.

Vice Prezidenti Bankada FRETILIN, Deputadu Branco hatete nia laiha intensaun ruma, respeitu nafatin  ba figura Kayrala Xanana Gusmao ne’ebé sai patrimonio ba Estadu Timor-Leste nian, hanesan bainhira iha manifestasaun 12 Novembru 1991,  nia rasik mak halo espanduk boot ida ho figura Xanana Gusmao ho liafuan Xanana Gusmao mak simbolu da unidade nasional.

Maibé situasaun ida agora, Branco dehan, Xanana Gusmao laos ona simbolu unidade nasional, bainhira fila kotuk la partisipa iha dialogu ne’ebé konvoka husi Prezidenti Repúblika hodi buka solusaun ba situasaun politíka rai laran.

“Se ita (Xanana Gusmão) sai figura eminente G7+ nia primazia bo’ot ida maka dialogu, husu povu hothotu Estadu hothotu hodi tau ás dialogu hodi rejolve konflitu internu sira, maibé nusa mak ita la tuur hamutuk ho ita nia maun alin sira ne’ebé iha diverzensia ba ita nia hanoin,” dehan Branco.
Deputadu Branco dehan, ita bele tuur hamutuk ba ema sira (Jeneral Indonesia)  ne’ebé halo funu ho ita, maibé ita rasik ita la tuur hamutuk.

“Iha AMP rasik mos laiha dialogu ba malu,entaun dialogu ida ne’ebé ita proklama ba mundu tomak katak, dialogu mak sai primazia entre hotuhotu atu rejolve interna ba nasaun ne’ebé deit, ita proklama ida ne’e ba mundu tomak maibé iha ita nia rain ita fila kotuk ba malu, ida ne’e los ka lae?,”

Hanesan sidadaun Timor-Leste nian , Branco la konkorda politíka ida hanesan ne’e tanba ne’e tenki kritika.

“Hau nia prisinpiu politíku hanorin mai hau kritika no autokritika, nusa mak ita la hamutuk dialogu, dialogu tenkiser tuur hamutuk hodi koalia ba malu, dialogu tenki tuur hamutuk iha meza ida koalia ba malu laos liu husi media laos liu husi karta,”

Minggu, 09 Februari 2020

TRATADU FRONTEIRA MARITIMA FÓ BENEFISIU BARAK LIU BA AUSTRALIA

FRETILIN vota contra tratadu fronteira marítima tamba tratadu fronteita marítima ne’ebé Parlamentu Nasionál aprova dadauk ne’e loke dalan ona ba ita atu fahe ita nia rekursu ho gratuita ba ita nia viziñu. 
Tratadu ida ne’e mós entrega ita nia soberania balu ba Australia atu halo jestaun ba ita nia rikusoin iha ita nia rai laran. Tamba ne’eduni, kontrariu ho retórika sira ne’ebé dehan katak ho fronteira marítima ne’e ita manan soberania kompleta, tratadu ida ne’e fo poder atu hola desizaun ba Australia no fo 30% husi ita nia rikusoin iha Greater Sunrise ba Australia.
Afinál, tratadu ida ne’e define ita nia fronteira ka define fahe ita nia rikusoin ho Australia?
Bankada FRETILIN kestiona kontiudu balu husi Tratadu Fronteira Marítima ne’ebé inklui ona fahe rekursu ho Australia. Bankada FRETILIN hakarak mós kestiona tamba sa mak tratadu la inklui kedas katak kadoras ka pipeline atu mai Timor-Leste. Se Tratadu Fronteira Marítima ne’e define katak kampu Greater Sunrise tomak iha Timor-Leste nia fronteira laran, tamba sá mak Tratadu ida ne’e inklui ona partilla rekursu sira?
Tratadu Fronteira Marítima hatuur katak se pipeline mai Timor-Leste ita sei fahe rekursu 30% ba Australia husi Greater Sunrise. La’os ida ne’e deit, Tratadu ne’e mós fo poder ba Australia atu hamutuk ho ita deside kona-ba oinsa atu dezenvolve kampu greater sunrise. Ho liafuan seluk, se Australia la aseita ho planu dezenvolvimentu ba kampu greater sunrise, ita labele dezenvolve. Ida ne’e signifika ita fo ita nia rekursu 30% gratis ba Australia, no ita fo ita nia soberania gratis ba Australia atu deside kona-ba ita nia rikusoin.
La’os ida ne’e deit, maske se ita ho Indonesia define tiha ona ita nia fronteira marítima mós Australia sei kontinua hetan 30% husi ita nia rikusoin no sei kontinua hola desizaun kona-ba dezenvolvimentu ba ita nia rikusoin to’o mina ho gas iha kampu greater sunrise ne’e maran. Ida ne’e signifika katak enkuantu mina ho gas sei iha, Australia sei kontinua simu 30% no sei kontinua iha poder ba halo desizaun.
Ita fahe rekursu, ita fo’o poder ba rai seluk atu iha direitu ba halo desizaun, maibé risku ba investimentu, no atu harii no halo manutensaun, ita nian tomak, Timor-Leste nian tomak.
Kestaun seluk ne’ebé FRETILIN foti, maibé la hetan explikasaun, maka se inklui ona partilla rekursus, tamba sá mak la inklui kedas katak pipeline ka kadoras tenki mai Timor-Leste mas agora ita sosa fali pipeline?
Ita hare mós ba konteudu tratadu ne’e, ita hare katak planu dezenvolvimentu ba kampu Greater Sunrise sei halo husi konsorsiu kontratante (nebe’e agora dadaun Timor Gap, Woodside ho Osaka). Planu dezenvolvimentu ida ne’e sei hatama ba Autoridadi
Dezignada nebe’e kompostu husi membru 3 (2 husi Timor-Leste no 1 husi Australia). Mesmo ke ita iha membru barak liu, desizaun sira hotu so bele foti liu husi konsensu. Ne katak ita fo poder ba Australia atu bele desidi kona ba rikusoin Timor-Leste nian. Bainhira autoridade designada laiha konsensu, entao planu sei pasa ba Konselhu Supervizaun ne'ebé kompozisaun atu hanesan ho Autoridade (2 husi Timor-Leste no 1 husi Australia) no ho prinsipiu konsensu mós. Kazu Konsellu Supervizaun la hetan mós konsensu, entaun kontratante bele hatama fali ba Komité Rezolusaun Litijiu, kompostu husi nain 3 (1 Timor-Leste, 1 Australia, 1 independente). Ida ne’e hatudu katak ita tama ba rede ida ne'ebé la garanti ita nia soberania tamba rai seluk iha mós poder atu deside kona ba ita nia rikusoin no dezenvolvimentu nebe’e lolós ita rasik mak sai nain hodi deside.
Tamba razaun hirak ne’e duni mak FRETILIN husu se Tratadu ida ita ratifika ne’e Tratado Fronteira Maritima ka Tratadu ida atu fahe rikusoin ho Australia? Maibé, loron hirak ne’e governu la fo esplikasaun ne’ebé klaru ba pergunta sira ne’ebé bankada FRETILIN hato’o.
Durante debate lei sira ne’ebé governu lori mai, maluk deputadu balu no reprezentante governu nian mós koalia kona-ba tratadu CMATS, duun katak CMATS ne’e piñor Timor-Leste nia fronteira marítima ba Australia.
Bankada FRETILIN hakarak atu aproveita oportunidade ida ne’e esplika no klarifika kona-ba deklarasaun falsu dehan CMATS ne’e piñor fronteira marítima. Deklarasaun falsu ne’e hanesan polítika obskurantizmu ka politik pembodohan publik husi ema balun ne'ebé buka atu lohi povu.
Tamba sa?
Artigu 12 Tratadu CMATS kona-ba periodu CMATS nian hatete katak Australia ka Timor-Leste bele termina mesak tratadu CMATS se planu dezenvolvimentu ba Greater Sunrise la aprovadu tinan 6 depois-de tratadu CMATS tama en vigor (pontu a) ka se tinan 10 depois-de tratadu CMATS tama en vigor laiha atividades produsaun mina no gas iha kampu Greater Gunrise (pontu b).
Xavi iha ne’e mak parte ida, Timor-Leste ka Australia, bele deklara CMATS termina ka hakotu unilateralmente. No Artigu ida ne’e duni mak fo dalan ba governu Timor-Leste hodi termina ka hakotu tratadu CMATS iha tinan 2017 la presiza konkordansia husi Australia. Nune’e mak loke dalan ba negosiasaun fronteira marítima ho Australia liu husi Komisaun Konsiliasaun ONU nian.
Hakarak mós agradece Sr Xanana tamba rekoñese katak akordu sira uluk, inklui CMATS laiha sala no loke dalan atu halo negosiasaun no tratadu.
Entretantu, Tratadu Fronteira Marítima ne’ebé mak ita ratifika dadauk ne’e iha Artigu 11º alinea 1. La fo’o dalan ba Timor-Leste ka Australia atu renunsia, suspende ka dada an husi tratadu ida ne’e unilateralmente. Ne’e signifika katak se loron ruma, hafoin ratifikasaun, mak Governu Timor-Leste hanoin katak fronteira marítima ne’e la justu ka fo benefisiu barak liu ba Australia, ita laiha direitu atu renunsia, suspende ka dada an husi tratadu ida ne’e unilateralmente.
Artigu 11 alinea 2 husi Tratadu Fronteira Marítima ne’e hatuur katak tratadu ida ne’e so bele deit sofre alterasaun, maibé ne’e mós tenki iha konkordansia husi parte rua. Signifika, se Timor-Leste hare katak iha parte ruma husi tratadu ida ne’e ka ninia annexu ruma presiza altera karik, Australia tenki aseita uluk lai mak bele altera. Se Australia la aseita, tratadu ida ne’e labele altera.
Bankada FRETILIN hakarak atu aproveita mós oportunidade ida ne’e hodi klarifika polítika konfuzaun ka pembodohan publik ne’ebé mak durante ne’e la’o iha ita nia rain kona-ba tratadu fronteira marítima ne’e; kestaun soberania.
Soberania nu’udár “afirmasaun ba autoridade polítika ne’ebé as liu iha prosesu hola no ezekuta desizaun polítika sira. Iha sistema internasionál, soberania signifika afirmasaun Estadu sira nian ba governasaun kompleta” - katak governasaun ida livre husi intervensaun ka ‘tau kanuru tohar’ husi ema ka rai seluk.
Maluk AMP sira durante ne’e reklama katak ho delimitasaun fronteira marítima ne’e ita manan ona ita nia soberania kompleta. Bankada FRETILIN hakarak husu, ho rekursu ne’ebé ita sei fahe ba ita nia viziñu Australia no poder atu hola desizaun ba governasaun rikusoin iha ita nia fronteira laran ne’ebé mak ita entrega gratis no boot ba Australia liu husi tratadu fronteira marítima ne’e, soberania ida oinsa lós mak ita bo’ot sira koalia ne’e? Halo nusa mak ita bele hatete katak ita nia soberania kompletu se liu husi Tratadu ida ne’e ita fo poder ba rai seluk atu foti mós desizaun kona-ba ita nia rai nia rikusoin.
Povu doben Buibere no maubere sira hotu,
Husi inisiu kedas, wainhira ita nia fundador sira hanoin kona-ba ita nia independensia, FRETILIN sempre hakarak no defende independensia no soberania ne’ebé mak kompleta no totál. Prinsipiu ida ne’e duni mak lori FRETILIN ba lidera funu naruk ida hasoru okupasaun no ida ne’e duni mak FRETILIN kontinua defende husi kedas loron ita restaura ita nia independensia.
FRETILIN defende katak ita tenki iha fronteira terrestre, marítima no aeria ho ita nia viziñu sira hotu. Maibé la’os fronteira ne’ebé mak seidauk kompleta hanesan ida ne’ebé parlamentu ratifika dadauk ne’e.
Tamba prosesu ba ratifikasaun tratadu fronteita marítima ne’e nakonu ho dúvidas barbarak no laiha klarifikasaun ne’ebé mak naton kona-ba dúvida sira ne’e, laiha espasu ba diálogu no konsulta ho sosiedade no hare mós katak tratadu fronteira marítima ne’e sei entrega hela rikusoin no soberania Timor-Leste nian ba Australia, mak Bankada FRETILIN vota kontra pakote lejislasaun tomak ba ratifikasaun tratadu fronteira marítima ho Australia, inklui mós rezolusaun ba Tratado ne’e.
FRETILIN la kontra fronteira marítima, FRETILIN defende fronteira marítima tuir median line ka liña mediana. FRETILIN vota kontra fahe rekursu ho entrega soberania ne’ebé inklui kedas ona iha tratadu ida ne’e.
Atu ramata, FRETILIN hakarak dala ida tan fo hanoin katak dalan úniku atu hare ba asuntu importante sira hanesan fronteira marítima no kestoins importante ba interese nasaun no povu nian, mak diálogu. Mesmu ke maluk deputadu sira husi AMP alérjiku oituan ba lia fuan ida ne’e, laiha dalan seluk.
FRETILIN deklara dala ida tan katak ami kontinua loke an ba diálogu ho entidade hotu iha Timor-Leste atu buka solusaun ba problema Estadu no Povu nian.
Lutar Para Vencer!
Vencer para Libertar!
Ba Timor-Leste Ida Buras Liu!



Uluk Minoria Nemak EA Para Buka Maioria, Agora Maioria Husu EA Para Salva Ema Nain 9

Iha 2013 FRETILIN hahu konjuntura politíka foun iha Parlamentu Nacional hodi apoio Governu AMP II ne'ebé lidera husi CNRT, desizaun ne'e objetivu atu kontribui ba establidade politíka, Parlamentu Nacional sai fatin ba konsentrasaun ideia no hola papél importante kontrola Governu nudar ejekutivu.
Desizaun ne'ebé FRETILIN foti laiha tawar menawar ba pozisaun ka kadeira tanba FRETILIN respeita partidu ne'ebé manan iha eleisaun iha momentu nebà mak CNRT.
Desizaun nebé FRETILIN halo ,  hamosu konstalasaun politíka ikus mai mosu ZEESM no 2015, PM Xanana Gusmao halo remodelasaun ba nia Governu , nia rasik tun husi kargu Primeiru Ministru ba lidera fali Ministeriu ida. Situasaun politíka , siguransa no ekonimia lao diak.
Depois to'o 2017, eleisaun geral rejultadu hatudu FRETILIN mak manan, FRETILIN mak iha direitu hodi konvoka koligasaun hodi forma Governu, iha momentu ne'eba FRETILIN opta kedas opsaun Governu inkluzaun, insidensiàl Parlamentar tanba FRETILIN hakarak establidade politíka , ekonomia no siguransa estavél nafatin.
Maibé saida mak akontese CNRT halo nia konferensia hodi deklara àn sai opozisaun, FRETILIN hein lideransa CNRT Sr. Xanana Gusmao maibé haksumik àn iha públiku durante semana rua resin.
Entaun FRETILIN bolu PLP ho KHUNTO atu forma Governu no PD akordu insidensiàl Parlamentar, derepente Sr. XG sai husi nia abrigu ba hosoru FRETILIN hodi husu FRETILIN ukun mesak deit pois CNRT apoio iha Parlamentu Nacional.
Wainhira Sr. XG mosu , PLP dada àn tanba tauk sé FRETILIN ho CNRT hanesan to'o dalan klaran FRETILIN bele soe hela PLP, ikus mai KHUNTO mos dada àn, uniku PD foti risku hodi lao hamutuk FRETILIN maske sira hatene katak Governu sei monu tanba minoria.
CNRT nebe promete atu apoio FRETILIN iha PN , husik kotuk halo koligasaun ho PLP no KHUNTO atu hamonu Governu nebé forma husi FRETILIN ho PD.
CNRT nia objetivu atinji duni, OGE retifikativu ho Programa VII Governu seidauk lori ba PN sira deklara ona vota kontra tanba fiar àn, maioria iha PN.
Maske rejultadu eleisaun 2017 Povu fó sentidu katak, laiha partidu ida manan maioria opsoluta nune tenki ukun ho opsaun Governu inkluzaun no FRETILIN opta ida né iha prosesu negosiasaun ba formasaun VII Governu maibé CNRT, PLP ho KHUNTO dehan sira mak maioria ba sira sira mak bele garante establidade Governativa.
Ikus mai Prezidenti Repúblika tenki intrega fali ba Povu hodi deside hodi bele fó maioria nuné bele garante establidade Governativa.
Mosu eleisaun antisipada, CNRT, PLP ho KHUNTO halai hamutuk no sira manan iha EA no hetan maioria iha PN hodi forma Governu.
Depois forma Governu iha kandidatu ministru nain 9 mak Prezidenti Repúblika husu impodera, KHUNTO aseita hodi troka nia ema nain rua entertantu CNRT lakohi maske CNRT partidu boot nebe nia ema matenek barak.
Ukun tinan rua maibé rejultadu mak maioria Parlamentar mos la garante establidade Governativa, tanba CNRT oho Governu nebe nia rasik forma hodi husu fali EA.
Uluk minoria nemak ba EA para hetan maioria para ukun, agora maioria ukun tiha homonu nia governu rasik, depois husu fali EA, né dehan O LAO LAKON TIHA DEIT!

Kredit!!!!!!!!!!!!!!!


FRETILIN KONTRA XG Fó GRATIS RIKUSOIN TL ba AUSTRALIA

Xefe Negosiador fronteira maritima Sr. Xanana Gusmão mak peñor fronteira maritima permanente ba Australia inklui rikusoin mina no gas Greater Sunrise 30% ba Australia.

Uluk Sr. Xanana Gusmão ho nia partidu akuza katak, Sekretariu Geral FRETILIN Mari Alkatiri mak peñor soberania Timor-Leste ba Australia maibé akordu antigu ne’ebé primeiru Governu halo mais estrangesia tanba to’o akordu ne’e mate Australia seidauk foti mina litru ida husi Greater Sunrise.

Ohin loron dehan katak fronteira maritima ne’e Timor-Leste nian, Sunrise Timor-Leste nian maibé tanba samak ba intrega fali 30% ba Australia?. Tratadu ne’ebé mak Parlamentu Nasional ratifilka ne’e kona-ba fronteira maritima tanba saida intrega fali 30% ba Australia depois Australia sei iha poder juridisaun atu deside destinu esplorasaun Greater Sunrise.

“Sunrise ita nian nusa mak Australia bele deside, ezenplu uma ne’e ita nian, ita fó kuatru rua ba Australia, kuandu ita nia baiñaka mai, ita sei husu fali ba Australia bele ka labele ( simu ita nia bainaka?,”

Se Timor-Leste fó tiha 30% ba Australia tuir lolos Australia mak kumpri responsablidade atu halo kadoras ne’e mai to’o Timor-Leste, agora lae, Timor-Leste fó tiha 30% gratis ba Australia depois hasai tan $650 milloens husi fundu minarai, para atu sosa fali partisipasaun shell ho conocophilips nian, para Timor-Leste bele atinji 56% iha konsorsiu.

Timor-Leste agora hetan ona konsorsiu 56%, kompaiña Statal Timor Gap nia partisipasaun boot liu iha konsorsiu, ne’e signifika saida? Signifika Timor-Leste asumi risku tomak, risku saida? Tanba kanu (kadoras) ne’e atu mai too Timor-Leste tasi ne’e klean metru 3000.

“Iha konsorsiu ne’e ita iha 56% , partisipasaun ne’ebé boot maibé Timor Gap selu fali kompaiña seluk mak atu halo, ita mesak mak selu, ita mesak deit mak tenki kontrata kompaiña seluk mak atu mai harii ita bolu fabrika minarai no gas, ita mak selu laiha tan ema seluk mak selu. Australia la lakon buat ida , minarai sai husi rai okos antes mai iha Timor-Leste sira foti 30% sira la selu tan buat ida, la kolen,”

Timor-Leste iha direitu 70% ne’e , Timor-Leste tenki halo buat sira ne’e hotu, Timor-Leste mak selu mesak too tan $20 billoens para dada kadoras mai. Maibé Greater Sunrise bele fó reseita $50 billoens, Timor-Leste para iha ne’ebe?

“Ita mehi buat ida realidade buat seluk, ita dehan ita iha direitu 100% ba mina Sunrise atu mai, ita mos iha dereitu atu lori kadoras mai Timor, mai Beaçu (depois) 30% ita fó ba Australia para Timor-Leste atu lori kadoras mai Timor-Leste, maibé ida ne’e la akontese, tanba fó tiha 30% ba Australia , Timor-Leste seidauk manan nafatin direitu kadoras mai Timor-Leste, tenki sosa fali, hasai fali osan husi fundu minarai $650 milloens hodi sosa kadoras,”.

Wainhira ita sosa partisipasaun sira Shell ho Conocophilips, besi tua sira tasi laran ita iha direitu 56% maioria asoens, entaun ita mos sei asumi risku hothotu. Saida mak risku kadoras ne’e mai liu husi tasi okos, ramelau ne’e ba leten, kadoras ne’e as hanesan ramelau mais ba karaik (klean), klean atu hanesan ramelau nia as tun ba be okos, tanba ne’e bele iha problema ho kadoras ne’e, ita mesak sei asumi risku ne’e.

Siginifika saida? kadoras ne’e at laos haruka hadia deit, kuandu kadoras ne’e rebenta karik mina ne’e hafoer tasi tomak ne’e problema ambiental, ne’e ita konflitu fali ho ita nia vizinhu sira, ida ne’e ita mak tenki rejolve problema sira ne’e hotu.
Tanba saida mak ita dehan ita nia direitu ita tenki asumi risku tomak, ita tenki sosa tan direitu ida ne’e, depois ita tenki fo tan 30% ba Australia, halo nusa mak ita tratadu ida fronteira maritima, ita ba fahe malu rikusoin.

Fahe malu rikusoin ne’e akordu administrativu de karakter ekonomiku no finanseiru, Tratadu fronteira maritima ne’e akordu politiku no direitu internasional (UNCLOS) tau hamutuk fatin ida tanba saida? Ne’e ita kahur demais ona.

Selasa, 04 Februari 2020

OGE Xumba Tanba TMR La Yes Man Ba Xanana


Destinu VIII Governu ne’ebé forma husi CNRT,PLP,KHUNTO hanesan telur di ujung tanduk, besik monu ona wainhira CNRT deside vota apstensaun hodi  xumba orsamentu geral Estadu 2020 ne’ebé Primeiru Ministru VIII Governu Taur Matan Ruak aprezenta ba Parlamentu Nasional.

Ema barak fó razaun katak, CNRT tenki xumba tanba CNRT nia ema nain 9 seidauk simu posse, maibé laos ida ne’emak razaun fundamental, problema boot mak Primeiru Ministru Taur Matan Ruak la Yes Man ba Xanana Gusmao atu aloka osan boot iha tasi mane hodi dada kadoras mai Timor-Leste.

Primeiru Ministru Taur Matan Ruak aseita kadoras mai duni Timor-Leste maibé tenki foti osan husi imprestimu nune’e, osan nain ne’ebé fó imprestimu mos bele kontrola, tanba nemak iha proposta Orsamentu Geral Estadu 2020 iha artigu ida husu Parlamentu Nasional aprova ceke ida ho montante milloens $700 resin atu Governu bele impresta.

Ba FRETILIN, Xefe Negosiador fronteira maritima Sr. Xanana Gusmão mak peñor fronteira maritima permanente ba Australia inklui rikusoin mina no gas Greater Sunrise 30% ba Australia.

Uluk Sr. Xanana Gusmão  ho nia partidu akuza katak, Sekretariu Geral FRETILIN Mari Alkatiri mak peñor soberania Timor-Leste ba Australia maibé akordu antigu ne’ebé primeiru Governu halo mais estrangesia tanba to’o akordu ne’e  mate Australia seidauk foti mina litru ida husi Greater Sunrise.

Ohin loron dehan katak fronteira maritima ne’e Timor-Leste nian, Sunrise Timor-Leste nian maibé tanba samak ba intrega fali 30% ba Australia?. Tratadu ne’ebé mak Parlamentu Nasional ratifilka ne’e kona-ba fronteira maritima tanba saida intrega fali 30% ba Australia depois Australia sei iha poder juridisaun atu deside destinu esplorasaun Greater Sunrise.

“Sunrise ita nian nusa mak Australia bele deside, ezenplu uma ne’e ita nian, ita fó kuatru rua ba Australia, kuandu ita nia baiñaka mai, ita sei husu fali ba Australia bele ka labele ( simu ita nia bainaka?,”

Se Timor-Leste fó tiha 30% ba Australia tuir lolos Australia mak kumpri responsablidade atu halo kadoras ne’e mai to’o Timor-Leste, agora lae, Timor-Leste fó tiha 30% gratis ba Australia depois hasai tan $650 milloens husi fundu minarai, para atu sosa fali partisipasaun shell ho conocophilips nian, para Timor-Leste bele atinji 56% iha konsorsiu.

Timor-Leste agora hetan ona konsorsiu 56%, kompaiña Statal Timor Gap nia partisipasaun boot liu iha konsorsiu,  ne’e signifika saida? Signifika Timor-Leste asumi risku tomak, risku saida? Tanba kanu (kadoras) ne’e atu mai too Timor-Leste tasi ne’e klean metru 3000.

“Iha konsorsiu ne’e ita iha 56% , partisipasaun ne’ebé boot maibé Timor Gap selu fali kompaiña seluk mak atu halo, ita mesak mak selu, ita mesak deit mak tenki kontrata kompaiña seluk mak atu mai harii ita bolu fabrika minarai no gas, ita mak selu laiha tan ema seluk mak selu. Australia la lakon buat ida , minarai sai husi rai okos antes mai iha Timor-Leste sira foti 30% sira la selu tan buat ida, la kolen,”

Timor-Leste  iha direitu 70% ne’e , Timor-Leste tenki halo buat sira ne’e hotu, Timor-Leste mak selu mesak too tan $20 billoens para dada kadoras mai. Maibé Greater Sunrise bele fó reseita $50 billoens, Timor-Leste para iha ne’ebe?

“Ita mehi buat ida realidade buat seluk, ita dehan ita iha direitu 100% ba mina Sunrise atu mai, ita mos iha dereitu atu lori kadoras mai Timor, mai  Beaçu (depois) 30% ita fó ba Australia para Timor-Leste atu lori kadoras mai Timor-Leste, maibé ida ne’e la akontese, tanba fó  tiha 30% ba Australia , Timor-Leste seidauk manan nafatin direitu kadoras mai Timor-Leste, tenki sosa fali,  hasai fali osan husi fundu minarai $650 milloens hodi sosa kadoras,”.

Wainhira ita sosa partisipasaun sira Shell ho Conocophilips, besi tua sira tasi laran  ita iha direitu 56% maioria asoens, entaun ita mos sei asumi risku hothotu. Saida mak risku kadoras ne’e mai liu husi tasi okos, ramelau ne’e ba leten, kadoras ne’e as hanesan ramelau mais ba karaik (klean), klean atu hanesan ramelau nia as tun ba be okos, tanba ne’e bele iha problema ho kadoras ne’e, ita mesak sei asumi risku ne’e.

Siginifika saida?  kadoras ne’e at laos haruka hadia deit, kuandu kadoras ne’e rebenta karik mina ne’e  hafoer tasi tomak ne’e problema ambiental, ne’e ita konflitu fali ho ita nia vizinhu sira, ida ne’e ita mak tenki rejolve problema sira ne’e hotu.
Tanba saida mak ita dehan ita nia direitu ita tenki asumi   risku tomak, ita tenki sosa tan direitu ida ne’e, depois  ita tenki fo tan 30% ba Australia, halo nusa mak ita tratadu ida fronteira maritima, ita ba fahe malu rikusoin.

Fahe malu rikusoin ne’e akordu administrativu de karakter ekonomiku  no finanseiru, Tratadu fronteira maritima ne’e akordu politiku no direitu internasional (UNCLOS) tau hamutuk fatin ida tanba saida? Ne’e ita kahur demais ona.


Senin, 03 Februari 2020

INUNDASAUN KONTINUA AKONTESE KEGAGALAN GOVERNASAUN CNRT


Durante Governasaun Partidu CNRT ne’ebé lidera husi Xanana Gusmao Gasta ona osan hamutuk $4.63 billoens dollar Americano iha fundu infrastrutura maibé seidauk rejolve problema infrastrutura iha rai laran, liliu kapitál Dili deit kada tinan inundasaun kontinua akontese.

Iha plenaria Parlamentu Nasional loron 4 Febereiru 2020, bainhira debare urgencia ho Ministeriu Obras Públika , Ministeriu Solidaridade Social Incluzaun, Sekretariu Estadu Protesaun Sivil, Sekretariu Estadu Ambiante kona-ba inundasaun ne’ebé akontese foin lalais.

Tuir dadus, husi tinan-2011 wainhira Governu CNRT harii fundu infrastruturas to’o tinan-2020 governu aloka ona osan hamutuk USD$ 4.63 billoins iha Fundu Infrastrutura maibé seidauk rejolve problema infrastrutura bazika rai laran.

Ita kontinua hare bee tama komunidade sira nia uma, hoban no estraga sira nia sasan barak no sira nia hela fatin tamba faillansu polítika ka kegagalan kebijakan public,” Deklara Deputadu Fabião Oliveira.

Hanesan iha kapital Dili, problema inundasaun akontese nafatin tamba durante Governasaun CNRT la implementa planu urbana, tau tiha fali iha gaveta planu ordenamentu urbana ba sidade Dili no Baucau ne’ebé primeiru governu que FRETILIN lidera husik hela.

Áktu ida ne’e mak halo ordenamentu urbana iha sidade Dili ohin loron sai sabraut no rungu ranga,”

Governu CNRT mos failla iha politíka abitasaun ka kebijakan perumahan ida ba ita nia rain. Ida ne’e fo liberdade ba komunidade atu ba harii sira nia uma tuir sira nia hakarak no sira kbiit tamba laiha polítika ida atu regula abitasaun no garante kualidade ba povu nia hela fatin.

Polítika ba jestaun meiu ambiente mos problema boot tanba failla atu hamosu no hatur polítika florestal ida ne’ebé diak ba ita nia rain.

Ukun nain sira fase liman se problema inundasaun ne’e ita fo kulpa deit ba komunidade sira no fo kulpa ba fenómena natureza deit. Basá, razaun lolos mak problema sira ne’e ita hasoru nafatin tamba hafoin kaer ukun tinan 12 no gasta osan liu $12 billoins, governu ne’ebé kaer ukun failla atu kria kondisaun adekuadu en termus infrastruturas, polítika, planu no programas ne’ebé diak.

FRETILIN fohanoin bebeik tiha ona. Maibé aproveita plenaria ida ne’e ami hakarak atu fohanoin fila fali atu ukun nain sira uza rekursu no osan povu nian ho diak atu hadiak povu nia moris. Polítiku hotu-hotu iha Timor-Leste tenki konsiente ona atu labele repete nafatin sala sira ne’ebé governu komete tiha ona iha tinan 12 ne’e, gasta osan liu $12 billioins ho rezultadu ne’ebé en vez de hadiak povu nia moris, lori fali mak susar no aumenta problema ba povu nia moris hanesan inundasaun ne’e.




Lugu Pasiar iha Dili, Funsionariu RAEOA Seidauk Simu Salariu


Reprezentante Povu iha Parlamentu Nacional kestiona Prezidenti Autoridade Região Especial Oecusse José Luis Guterres halo servisu iha Dili hodi afeta ba dezenvolvimentu iha Regiaun Oecusse, liliu salariu ba funsionariu públiku sira iha regiaun ne’eba seidauk simu salariú.

Deputada Bankada FRETILIN Noémia Sequera foti kestaun ne’e iha plenaria Parlamentu Nacional loron 03 Febereiru 2020.

“Funsionariu sira iha Oecusse mos to’o agora seidauk simu salariu, hau la hatene Prezidenti Autoridade Oecusse hela iha Dili,”

Sekretariu Regional to’o agora seidauk simu posse, direitur sira iha ne’eba hetan despaixu ruma atu bele hetan hodi bele kontinua halo atendementu ba públiku  iha Oecusse maibé sira tenki hein semana rua até fulan para bele hetan despaixu ne’e.

“Karta ne’e tenki haruka mai Dili , liu husi karreta, aviaun no ro tanba Prezidenti Autoridade iha dili hela,” dehan Noémia.

Iha fatin hanesan Deputadu Bancada FRETILIN Fabião Oliveira, tuir lolos Prezidenti Autoridade RAEOA José Luis Guterres tenki hela iha Oecusse.

 “Sr.Prezidenti Autoridade lao hela iha Dili, lao loron eskoltu tuir hela nia oin kotuk maibé la halo servisu telefone ba mai deit, urgentimente ,permanentemente prezidenti Austoridade tenki hela iha Oecusse,”

Prezidenti RAEOA José Luis Guterres simu posse iha fulan Setembru 2019 , depois simu posse PA José Luis Guterres ba Oecusse dala rua.