Senin, 15 Agustus 2022

MILLOENS 2.4 ba PROJETU LIFAU no OEBAU MOUT ho KALBUADI


 

Projetu Nia mak sempre halo ha’u nisik wainhira ha’u imajina nia. Nia mak halo ha’u fuan rahun wainhira ha’u lembra nia. Ha’u saudade nia.

 

Provérbiu simples. Provérbiu iha leten reprezenta emosaun ida. Projetu Konstrusaun Lifau no Jardín Oebau ne’ebé abandonadu, hahoris emosaun ida-ne’e.

 

Projetu mensionadu, projetu Estadu. Projetu ne’ebé gasta orsamentu boot. Projetu rua ne’e, gasta ona orsamentu Millaun $2,4, maibé paradu. Seidauk finaliza.

 

Projetu ida-ne’e hahú nia konstrusaun iha tinan 2015 molok Timor-Leste komemora tinan 500 Lifau. Fízikamente foin atinje 50%.

 

Maski kle’ur ona, sei fresku iha memória. Tanba ne’e, ema bele haluha maibé ha’u lae. Ha’u hatene muintuben na’in ba obra. Ministériu Turizmu, Komérsiu no Indústria mak na’in ba obra ne’e. Altura ne’ebá, São Francisco mak lidera. Eh, la’ós São Francisco maibé Sr. Francisco Kalbuady Lay.

 

Tebes duni. Maski ibun ne’e temi sala Sr. Francisco Kalbuady Lay ba fali São Francisco, maibé dalaruma bele loos. Korresponde ho realidade. Realidade mak ida-ne’e. Mezmuke Sr. Kalbuady hetan akuzasaun oin-oin kona-ba krime partisipasaun ekonomia no brankeamentu kapitál, nia santu nafatin. Grupu Lakoto 2007 (CNRT) iha Bairos dos Grilos ne’ebá hahí no hanai nia hanesan santu ida. Hanesan kosok-oan sala laek.

 

Ha’u-nia memória fresku hela. Tanba ne’e, hotu-hotu nia memória tenke fresku nafatin hanesan ha’u. Keta haluha! Proibidu haluha! Ezije no ezije nafatin rezultadu Millaun $2,4 ne’e. Osan ne’e ha’u-nia osan, o nia osan, ita-nia osan, povu nia osan no Nasaun TL nia osan.

 

#Boa tarde ida ba ita hotu#

 

Kamis, 11 Agustus 2022

Jalan Tol Suai Estraga Osan Povu Nian


Ko’alia kona-ba Auto Estrada ka Jalan Tol iha Suai, ha’u-nia laran makili. Sidade ne’ebé movimentu rame, laiha Jalan Tol maibé Jalan Tol iha fali rai fuik. Dook hosi movimentu rame. Ne’e hatudu saida. Ne’e hatudu só sira (2007) mak bele halo Jalan Tol.

Hatene ona halo Jalan Tol maibé mukit halo estudu ba nia retornu. Apenas hakarak halo de’it. Tanba halo buat hotu ho urjente no sein halo estudu ho rigór, ikus falla tudo. To’o ohin loron, projetu ne’e paradu. Se la sala, foin to'o iha Zumalai. Hosi Suai sei iha Suai laran. Kilómetru 30 hanesan ne’e.

 

Maluk 2007 sira (CNRT) lakohi rekoñese sira-nia failansu. Sira dehan Jalan Tol ne’e sei fó rendimentu di’ak. Rendimentu oinsá, sei mai hosi ne’ebé no bainhira? Ko’alia ho ibun fásil maibé susar iha realiza.

 

Ko’alia mós dehan kualidade. Kualidade kala tuir sira-nia koñesimentu de’it. Kilómetru 30 ne’e, seidauk uza maibé aat daudaun ona. Balun até reabelita tan ona. Ida-ne’e mak hanaran kualidade tuir sira.

 

Badinas halo Auto Estrada maibé haluha loke dalan ba komunidade agrikultór sira. Ema bá natar ladi’ak. Ba toos mós ladi’ak. Bee-dalan mós haluha loke. Komunidade tenke sofre inundasaun tanba bee dalan laek. Ida-ne’e mak sira. Sira mak ida-ne’e.

 

Lalika perde tempu. Mai ita bá hatene Auto Estrada no nia projesaun iha futuru. Normalmente, auto-estrada ida harii ho intensaun atu fasilita movimentu ne’ebé fásil iha área ne’ebé dezenvolvidu ona atu hasa’e liután efisiénsia atendimentu distribuisaun sasán no servisu oin-oin (goods and services), nune’e bele fó apoia ba kreximentu ekonómiku no redúz pezu Governu.

Auto Estrada iha Suai, nu’udar projetu Tasi Mane ne'ebé hatuur iha Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu Nasionál Timor-Leste ba períudu 2011-2030. Auto Estrada ne’e integradu ho projetu sira seluk mak hanesan:

 

■Suai: área Baze Fornesimentu, área ba atividade industriál sira, vila Nova Suai, aeroportu Suai, fatin haki’ak lafaek.

 

■Betano: komplek refinária no petrokímika, sidade petróleu (Nova Betano)

■Beaço: komplek ba planta LNG, vila Nova Beacu, vila Nova Viqueque, aeroportu Viqueque.

Alokasaun Fundu Infraestruturas ba Programa Dezenvolvimentu Tasi-Mane hosi tinan 2011-2017 ho montante Biliaun $1,353. Partikulármente, gastu ba auto-estrada iha faze dahuluk hahú iha tinan 2012 gastu hamutuk $1,300,000, ba tinan 2013 hamutuk $34,040,000; ba tinan 2014 $50,000,000; ba 2015 $100,000,000; ba 2016 $150,000,000; no ba 2017 hamutuk $200,000,000.

Auto Estrada hosi Suai to’o Beaço, kilómetru 152 no nia luan metru 25. Kada kilómetru sei gasta Millaun $9.2.

 

 

 

Rezultadu análize:

1) Ho estrutura kustu kapitál ho rásio: 41/59, katak 59% kustu investimentu mai husi OGE no 41% mai husi fundu impréstimu; discount rate=Weighted Average Cost of Capital (WACC) =13.97%; inflasaun =7%; taxa rendimentu (income tax) =10%. Konsiderasaun seluk ne’ebé hakerak-na’in uza mak risk premium (rp) =6.70%; risk free rate (rf) =9.38%, rezultadu análize hatudu katak to’o tinan 2041 (tinan 24 depoizde loke auto-estrada ba públiku) mak foin hetan NPV (+) $12,184,520.00.

 

2) Ho estrutura kustu kapitál ho rásio: 41/59, IRR=13%; inflasaun =7%; taxa rendimentu (income tax) =10%, rezultadu análize hatudu katak to’o tinan 2038 (tinan 21 depoiz de loke auto-estrada ba públiku) mak foin hetan NPV(+) $374,820.00.

3) Se 100% fundu finansiamentu mai husi OGE, uza IRR=13%, to’o tinan 2033 mak foin hahú hetan NPV(+) $625,478.00.

 

4) Uza nafatin konsiderasaun no.2, maibé númeru totál kareta tun ba 12,000 mak liu loron-loron husi auto-estrada ida-ne’e, to’o tinan 2041 mak hahú hetan NPV(+) $7,974,008.00.

5) Se númeru kareta tun ba 6,000 mak liu loron-loron, to’o tinan 2062 mak hahú hetan NPV(+) $6,216,402.00.

 

6) Se númeru kareta tun ba 4,000 mak liu loron-loron, to’o tinan 50 mós investimentu ida-ne’e la feasible (NPV (-) $80,666,622.00.

 

Dadus ne’ebé uza iha análize:

■ Kona-ba númeru kareta, katak hakerek-na’in uza referénsia husi estudu ruma iha nasaun sira Azía nian ne’ebé peritu sira hala’o katak pelu menuz iha kareta 15,000 to’o 18,100 mak liu loron-loron iha auto-estrada ida, nune’e investór bele hetan fali ninia retornu iha tinan 20-25 nia laran.

 

■Fó hanoin katak 60% husi kareta ne’ebé rejista ona iha DNTT Timor-Leste hahú husi 2002 to’o 2012 sei asesu ba auto-estrada ida-ne’e, karik Governu mak fó insentivu ruma.

■Hakerek-na’in uza tarifa $0.05, $0.07 no $0.09 pur kilómetr ka ($8, $11 no $14 ba kareta idaidak husi Suai to’o Beaço (152km), tanba kondisaun ekonomia enjerál, katak kapasidade atu selu (ability to pay) no tanba auto-estrada ba dahuluk iha Timor Leste, katak hakarak atu selu (willingness to pay).

 

■Karik auto-estrada ida-ne’e harii atu fasilita de’it movimentu lais ba transportasaun produsaun mina no gás iha área ne’ebá, karik alternativa seluk mak halo planu konvoiu ho ninia fasilidade (rel kereta api), tanba tula mina no gás la’ós tenkesér liuhosi auto-estrada.

 

Kestaun jerál balun ne’ebé hakerek-na’in haree mak:

• Laiha padraun lukru ka profit (profit standard) ne’ebé bele uza nu’udar sasukat ba efikásia finanseira. Dala barak projetu públiku indikadu nu’udar non profit.

• La fásil atu halo kálkulu ba parámetru monitáriu oin-oin kona-ba rendimentu ne’ebé hetan iha futuru, tanba rendimentu auto-estrada mai husi númeru kareta ne’ebé liu loron-loron no tariffa ba kareta idaidak.

• Interest rate ne’ebé uza hodi diskontu benefísiu ho kustu ba projetu públiku sira dala barak sensitivu no kontroversiál.

• Kuaze laiha konesaun direta (karik iha maibé ki’ik liu) entre projetu ho públiku.

• Bainhira de’it uza ona fundu públiku, dala barak iha influensia polítika, katak desizaun kona-ba projetu ida, polítiku na’in sira fó énfase liubá kustu ho benefísiu iha surataan leten, maibé fó perigu no ameasa ekonomia longu-prazu nian.

• Dala barak Konsultór tékniku ne’ebé mak prepara estudu viabilidade, sira la to’o iha terrenu, la mai haree kondisaun atuál Timor-Leste nian, maibé tuur tiha iha kafé sira iha sira-nia rain, hafoin mak imajina de’it kondisaun Timor-Leste nian hodi halo análize. Hafoin uza animation oin-oin, nune’e halo ita-nia tékniku no ema hotu impresionadu no admiradu. Tékniku sira haluha tiha halo esforsu ruma hodi buka hatene dadus no informasaun no konsiderasaun téknika ne’ebé konsultór sira uza rasionál ka lae, análize halo loloos ona ka lae.

(Dadus ne’e foti hosi fonte kredível oin-oin)